“16yy. Osmanlı Kur'anlarının sayfa düzenlemesi”
NUR TAVİLOĞLU
Özet
- 110 - 6. ÖZET İslâm sanatında özel bir yer tutan Kur'an nüshaları, birçok sanat kolunun ortak ürünü olarak yüzyıllar boyu çeşitli islâm ülkelerinde özenle hazırlanmıştır. Çeşitli sanat alanlarında klâsik üsluba ulaşılan XVI. yy. Osmanlı sanatında, Kur'an yazımı, süslemesi ve sayfa tasarımı belirli bir üst seviyeye, klâsizme ulaşmıştır. Bu üsluba hakim olan sayfa düzeninin yaratılmasında, boşluk, yazı ve süsleme yüzeylerinin oluşumunda kullanılan birim ve oranları araştıran bu çalışmada; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türk İslâm Eserleri Müzesi ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanelerinin zengin kolleksiyonlarmdaki Kur'anlar incelenmiş, konuya açıklık getirebilecek veya yardımcı olabilecek bütün inceleme ve araştırmaların gözden geçirilmesine çalışılmıştır. Bu dönem Kur'anlarının sayfa düzenlemelerinde tasarımların geometrik olduğu, alanları oluşturan biçimlerin birbirine dik ve paralel bölünmelerden meydana geldiği her bölümün içine tezhip ve yazı yerleştirildiğini görmekteyiz. Yazı ve süslemelerin oluşturduğu estetik bütünlük, sayfa tasarımlarmdaki oranların uygunluğu ile sağlanmıştır. Detaylı olarak üzerinde çalışılan 38 Kur'an üzerinde yapılan ölçümlerde birim ve oranların sayfa düzlenlemelerinde esas olduğu tespit edilmiş, ancak tek bir birim ölçünün hepsi için geçerli olmadığı da gözlemlenmiştir. Bu da dönemin kitap sanatının ayrıcalığını belirlememizde yardımcı olmuştur. Yaratılan kompozisyonların, bu devir Osmanlı sanatına hakim olan klasik üslubun bir parçası olarak estetik uyumla zenginliği bir araya getirdiği, bazı kurallarla bu güzelliği temin etme yollarına ulaşıldığı ortaya çıktığı belirgindir. Düzenlemelerde, bir ölçü biriminin katları ele alınarak, yaratılan alanlarda kullanılmış, bu şekilde bütün ve parçalar arasında bir uyum yaratıldığı da kendiliğinden bir kere daha ortaya çıkmıştır.- 111 - Kitap sanatı için geçerli olan bu çalışmanın, diğer sanat kollarında da aynı şekil¬ de araştırılmasını diler, belki de bu bağlamda etkileri dalga dalga üç kıta üzerinde yayılan ve sanatları yönlendiren Osmanlı Sanatının üslûplarının doğduğu, devrin en seçkin ustalarının bir araya getirilip çalıştırıldığı, yenilikleri sunmaları için her türlü imkânın verildiği saray atölyelerinde, daha güzele varmak için, ne gibi kuralların ortaya atıldığını ve uygulandığını da anlayabiliriz. Bu bize Osmanlı sanatının kendine has özelliklerinin belirlenmesindeki gizli yolları da öğretecek ve belki de bütün sanat dallarını birbirine bağlayan üslup birliğinin sırlarını da ortaya koyacaktır. En önemlisi de saray atölyelerinden, Nakkaşhane'nin Osmanlı üslubu, gelişimi ve değişiminde oynadığı rol olacaktır. Konu tek bir çiçek motifinden bir küçük tezhip kompozisyonuna, tezhibler grubun¬ dan minyatür sahnesine, çini, seramik, maden, işleme, halı desenlerine, yazı ve süsleme kompozisyonlarına, mimari süsleme ve mimari alanlar arasındaki ilişkiye kadar uzanır. XVI. yy. başına tarihlenen Osmanlı Kur'anlarında birden fazla zahriye sayfası olduğu bunlara sonda da yer verildiği görülmektedir. Sunu yazısının olmadığı bu zahriye sayfalarında, tam sayfayı kaplayan levha tezhip yapılmıştır. Yüzyılın ortalarına doğru çift zahriye sayfaları bırakılmış, sona falname ve hatim duası eklenmiştir. Kur'an'ın ilk iki ayeti olan Fatiha ve Bakara surelerinin yazıldığı sayfalarda sure metni merkezi dörtgenlere alınmıştır. Ana şema yatay üçe bölünme ile oluşturulmuştur. Sure metninin bulunduğu kısım dikey üçe bölünmüş sure başlıkları ile metin arasına bordur niteliğinde olan koltuklar yerleştirilmiştir. Ketebe sayfalarında yazılar genellikle aşağı doğru daralan bir üçgen içerisine alınmış, zaman zaman yandaki boşluklar tezhible doldurulmuştur. Tezhiplerde altın, gümüş ve değerli boyalardan elde edilen renklerin kullanıldığı gözlemlenmiş, XVI. yy. yarısında ortaya çıkan natüralist çiçek motiflerinin tezhibleri doldurduğu görülmüştür. Ölçü, denge renk uyumu ve son derece ince fırça işçiliği ile eşsiz örnekler yaratılan XVI. yy. Osmanlı Kur'an sayfalarında kuvvetli bu simetri izlenmektedir. Sayfalar hem- 112 tek başlarına hem de çift sayfa simetrisi düşünülerek tek bir kompozisyon olarak hazırlanmışlardır. Çalışmamızda, araştırmalarımızı kitap sanatı bakımından çok zengin örnekler verilmiş olan; çok çeşitli etkiler altında yeni sanat kuramları arayışlarını içeren, XV. yüzyılı izleyen XVI. yy. ile sınırlamayı uygun gördük. Eşi bulunmaz değerde eserleri barındıran zengin İstanbul kütüphanelerindeki devrin seçkin ustaların ellerinden çıkmış; klasikler arasına girmiş eserleri inceledik. Yüzyıllar öncesinden, yüzyıllar sonrasına kadar uzanan estetik bütünlüğün oluşumunda katkıları olan ustaların tekniklerini değerlendirdik. Ulaştığımız sonuçlarında, bizden sonra bu alanda çalışmalar yapmak isteyen değerli araştırmacılar için kaynak olacağını bilmenin mutluluğunu duyduk.
Detaylar
Dil: Turkish - Tür: Tez - Sayfalar Sayısı: 356 - Tarih: 1994 - Ülke: TR